Sorun da zaten burada başlıyor. Evrende düzen vardır diyenlere yöneltilen en önemli eleştiri, “evrenin ne kadarını görebiliyorsun ki tümünde (yani bütünde) bir düzen olduğunu iddia edebiliyorsun” şeklindeki fevkalade mantıklı bir çıkarımdır. Ne var ki, aynı çıkarım “evrende düzen yoktur, kaos vardır” diyenler için de pekala geçerlidir. Sorun, neyin parça neyin bütün olduğu ve öncelikle bütünün parçalara ayrılabilir olup olmadığı, eğer ayrılabiliyor idi ise, parça ve bütün arasındaki etkileşimdir.
Kelebek etkisi meselesinde olduğu gibi, karıncaları gözlemleyen herhangi biri, şimdi ve burada bir karıncanın attığı bir adımın, evrenin öbür ucundaki bir göksel vakıayı etkileyip etkilemediğini sorsa, olumlu veya olumsuz yanıt verenlerin tümü için, benzer hatta eş cümleli eleştiriler söylenebilir.
Tüm bunların sebebi, içinde kaos veya düzen olduğunu iddia ettiğimiz ve sadece “bize göre” var olan bir bütün hakkında, herhangi bir yetkinliğe dayanmadan atıp tutuyor olmamızdır. Zira bütün dediğimiz şeyin de bir başka sistemin bir parçası olup olmadığını, eğer var idi ise o büyük sistemin bölünebilir olup olmadığını ve nihayet parça ile bütün arasında bir etkileşim olup olmadığını bilebilecek durumda değiliz.
Ali Aksoy – 24 Ağustos 2020
