Continued from:

Çin’de devlet kuran Tabgaçlar Budizmin tesiri ile millî özelliklerini kaybetmiş ve zamanla
Çinlileşmişlerdir. Göktürkler döneminde Budist rahip-seyyah Hiusen-Tsang bütün Batı Gök-
Türk sahasını Budist memleketi olarak göstermiş ama Türkler Budizm’e karşı direnmişlerdir.

Nitekim II.Gök-Türkler devrinde Budizm resmen reddedilmiştir.44

Uygurlar zamanında Maniheizm Türklere intikal etmiş, Uygurların Türkmenistan’a
hâkimiyetleri esnasında gelişmiştir. Budizm de bir süre sonra Türkler tarafından
benimsenmeye başlanmıştır. Budizm ve Maniheizm ile ilgili birçok eser hazırlanmıştır.
Bazı Türkler de, coğrafi çevrenin etkisi ile Hıristiyanlık ve Museviliğe girmişlerdir. Türklerin
çoğunlukta olduğu bölgelerde bu dinlerin olumsuz bir tesiri olmamıştır. Ama Türklerin
azınlıkta olduğu yerlerde, Hıristiyanlık ve Yahudilik Türk insanını kendi benliğinden ve
kimliğinden uzaklaştırmış, zamanla Türkler eriyip kaybolmuşlardır. Örneğin Doğu Avrupa ve
Balkanlarda; Hazarlar, Uzlar, Peçenekler, Bulgarlar ve Kumanlar gibi. 1000 tarihinde resmen
Hıristiyanlığı kabul eden Macarlar Türk kültüründen uzaklaşmışlar, 864 yılında Ortodoksluğu
kabul eden Bulgarlar da kısa sürede asimile olmuşlardır.

Türkler kendi dini inanışlarına ve hayat şartlarına uygun olduğu için İslâm dinine girme
konusunda fazla zorluk çekmemişlerdir. Diğer dinler hayat şartlarına tam olarak uyum
sağlamayacağı için kabul görmemiştir. Örneğin, Mukan Kağan’ın yerine geçen Tabo Kağan
Budist tapınaklarını ve rahiplerini korumaya kalkmıştır.

Ama emri altındaki beyler ona karşı çıkmıştır. Aynı şekilde Bilge Kağan Tao dini ve
Budizmin Türkler arasında yayılmasına göz yumunca Bilge Tonyukuk bu dinlerin Türk
milletine uymayacağını, halkı uyuşturacağını, bu nedenle reddedilmesi gerektiğini söylemesi
üzerine böyle bir girişimden vazgeçilmiştir.

Türkler başlangıçtan beri farklı dinlere girmişler, bu dinlerde bazen kısa bazen uzun süre
kalmışlar, bazen de bünyelerine uymadığı için onu terketmişlerdir. Türkler İslâm ile, Emevi
ordularının Maveraünnehr’e girmesi ile karşılaşmışlardır. İlk Müslüman olan devlet Bulgarlar
olmuştur. Bu sırada Hazarlar Museviliği Uygurlar Mani Dinini, Doğu Avrupa’ya giden diğer
Türkler Hıristiyanlığı kabul etmiş, İtil (Volga) Türkleri ise Müslüman olmuşlardır. İslâm dini
Maveraünnehr bölgesinde yayılıyor, şehirlerdeki Müslüman oranı artıyordu. Karluk ve Oğuz
Boylarında insanlar kitleler halinde Müslüman olmaya başlamışlardır. Aslında Türklerin
İslâmiyet’i kabul etmeleri istikrarlı ama çok uzun süreyi almıştır.

44 İbrahim Kafesoğlu, Türk Dünyası El Kitabı Türk Kültürünü Arş Ens. Ankara 1992, s. 214.